Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), karmaşık nörogelişimsel bir bozukluktur ve belirtileri yaşa, cinsiyete ve kişisel özelliklere göre değişiklik gösterir. DEHB’nin üç temel belirti grubu altında çeşitli belirtiler ortaya çıkar. Bu belirtileri detaylı olarak inceleyelim.

1. Dikkat Eksikliği Belirtileri

Dikkat eksikliği, DEHB’nin en karakteristik özelliklerinden biridir ve günlük yaşamı önemli ölçüde etkileyebilir:

Detaylara Dikkat Etmede Zorluk: DEHB’li bireyler, özellikle okul ödevleri, iş görevleri veya diğer aktivitelerde ayrıntıları gözden kaçırma eğilimindedir. Dikkatsizce hatalar yapabilirler. Örneğin, matematik problemlerinin tüm adımlarını doğru yaptıkları halde, son işlemde basit bir hata yaparak sonucu yanlış bulabilirler.

Sürdürülebilir Dikkat Problemleri: Oyun oynamak gibi keyifli aktiviteler de dahil olmak üzere, görevlere veya etkinliklere uzun süre odaklanmada zorluk çekerler. Bir kitap okurken birkaç sayfa sonra akıllarının başka yerde olduğunu fark edebilirler.

Dinlemiyor Gibi Görünme: Doğrudan konuşulduğunda bile dinlemiyor görünebilirler. Söylenenler sanki duymamış gibi davranırlar veya kısa süre sonra söylenenleri hatırlamakta zorlanırlar.

Talimatları Takip Edememe: Talimatları takip etmede ve görevleri veya ödevleri tamamlamada zorluk yaşarlar. Çok adımlı yönergeleri hatırlamakta ve uygulamakta zorlanırlar.

Organizasyon Güçlüğü: Görevleri ve faaliyetleri organize etmede belirgin zorluklar yaşarlar. Zamanı etkin kullanamaz, son teslim tarihlerine uyamaz ve çalışma alanlarını düzenli tutamazlar. Eşyalarını sık sık kaybedebilirler.

Zihinsel Çaba Gerektiren Görevlerden Kaçınma: Uzun süreli zihinsel çaba gerektiren görevlerden (ödev yapmak, form doldurmak, uzun raporlar hazırlamak gibi) isteksizlik veya aktif kaçınma davranışı gösterirler.

Eşyalarını Kaybetme: Kalem, kitap, cep telefonu, anahtar gibi günlük eşyalarını sıklıkla kaybederler veya nereye koyduklarını hatırlamazlar.

Kolayca Dikkat Dağılması: Dış uyaranlar tarafından kolayca dikkatleri dağılır. İlgisiz düşünceler, çevredeki sesler veya görsel uyaranlar odaklanmalarını bozabilir.

Unutkanlık: Günlük aktivitelerde sık sık unutkanlık yaşarlar. Randevuları, ödevleri veya günlük rutinleri unutabilirler.

2. Hiperaktivite Belirtileri

Hiperaktivite, aşırı ve uygunsuz fiziksel hareketlilik olarak tanımlanabilir:

Kıpır Kıpır Olma: Ellerini veya ayaklarını sürekli hareket ettirirler, otururken kıpırdanır veya sandalyede dönerler. Sakin oturmak onlar için adeta bir işkencedir.

Yerinde Oturamama: Sınıf, ofis toplantıları veya diğer oturulması beklenen durumlarda yerlerinden kalkma eğilimindedirler. Uzun süre aynı pozisyonda kalamazlar.

Aşırı Koşma veya Tırmanma: Çocuklarda, uygun olmayan durumlarda aşırı koşma veya tırmanma davranışı görülür. Yetişkinlerde bu durum genellikle içsel bir huzursuzluk hissi olarak deneyimlenir.

Sessiz Etkinliklerde Zorluk: Sessizce oyun oynamakta veya boş zaman etkinliklerine katılmakta zorluk çekerler. Her zaman “hareket halinde” veya “motor takılmış gibi” davranırlar.

Aşırı Konuşma: Durmadan ve çok hızlı konuşabilirler. Konuşmaları sıklıkla dağınık ve organizasyondan yoksundur.

Sürekli Meşgul Olma: Sürekli bir şeylerle meşgul olma ihtiyacı hissederler. Boş oturmak onlar için çok zordur.

3. Dürtüsellik Belirtileri

Dürtüsellik, sonuçları düşünmeden hareket etme eğilimidir:

Soruları Tamamlanmadan Yanıtlama: Soruların tamamlanmasını beklemeden cevap verirler. Soru tam olarak sorulmadan, ne sorulacağını tahmin ederek yanıt verme eğilimindedirler.

Sırasını Bekleyememe: Oyunlarda veya grup etkinliklerinde sırasını beklemekte zorluk çekerler. Sabırsızlık gösterirler ve araya girme eğilimindedirler.

Başkalarının Sözünü Kesme: Başkalarının konuşmasını veya aktivitelerini sık sık bölerler. Bir konuşmanın ortasında konuyu değiştirebilir veya başkalarının cümlelerini tamamlayabilirler.

Sonuçları Düşünmeden Hareket Etme: Sonuçları düşünmeden riskli davranışlarda bulunabilirler. Maddi zararlar, kazalar veya sosyal sorunlara neden olabilecek ani kararlar alabilirler.

4. Yaşa Göre Değişen Belirtiler

Çocukluk Dönemi Belirtileri:

  • Sık sık hayal kurma ve derste “dalıp gitme”
  • Ödevleri tamamlamada güçlük
  • Sınıfta yerinde oturamama
  • Sırasını bekleyememe
  • Ders sırasında izinsiz konuşma
  • Diğer çocukların oyunlarına müdahale etme

Ergenlik Dönemi Belirtileri:

  • Zaman yönetimi ve organizasyon sorunları
  • Okul performansında dalgalanmalar
  • Ev ödevlerini tamamlama zorluğu
  • Riskli davranışlara eğilim (tehlikeli araba kullanma, madde kullanımı gibi)
  • Duygusal dalgalanmalar ve öfke kontrol sorunları
  • Sosyal ilişkilerde zorluklar

Yetişkinlik Dönemi Belirtileri:

  • Kronik zaman yönetimi sorunları
  • İş sorumluluklarını yerine getirmede zorluk
  • Dürtüsel satın almalar veya finansal kararlar
  • İlişkilerde sorunlar (dinleme eksikliği, söz kesme gibi)
  • Sık iş değiştirme veya kariyer memnuniyetsizliği
  • İçsel huzursuzluk hissi
  • Madde kullanımı riskleri

5. Cinsiyete Göre Farklılaşan Belirtiler

Erkeklerde Daha Sık Görülen Belirtiler:

  • Dışa vurumcu davranışlar
  • Fiziksel hiperaktivite
  • Saldırganlık
  • Kurallara karşı gelme

Kadınlarda Daha Sık Görülen Belirtiler:

  • İçe dönük dikkat sorunları
  • Zihinsel dağınıklık
  • Sözel dürtüsellik (aşırı konuşma)
  • Duygusal dalgalanmalar
  • Kaygı ve depresyon eğilimi

6. Eşlik Eden Durumlar

DEHB genellikle aşağıdaki durumlarla birlikte görülür:

  • Öğrenme Güçlükleri: Disleksi, diskalkuli gibi öğrenme bozuklukları DEHB’ye eşlik edebilir.

  • Karşıt Olma Karşı Gelme Bozukluğu (KOKGB): Otorite figürlerine karşı gelme, kuralları reddetme ve öfke patlamaları görülebilir.

  • Kaygı Bozuklukları: Sürekli endişe, panik ataklar veya sosyal kaygı DEHB ile birlikte görülebilir.

  • Depresyon: Düşük benlik saygısı, mutsuzluk ve ilgi kaybı yaşanabilir.

  • Tik Bozuklukları: İstemsiz kas hareketleri veya sesler çıkarma şeklinde görülebilir.

  • Uyku Bozuklukları: Uykuya dalmada zorluk, huzursuz uyku veya gündüz aşırı uykululuk durumu görülebilir.

7. DEHB’nin Yaşam Üzerindeki Etkileri

DEHB, kişinin yaşamının birçok alanını etkileyebilir:

Akademik/İş Performansı:

  • Düşük akademik başarı
  • İşte verimsizlik
  • Kariyer istikrarsızlığı
  • Zaman yönetimi sorunları

Sosyal İlişkiler:

  • Arkadaşlık kurmada ve sürdürmede zorluk
  • İlişkilerde iletişim sorunları
  • Sosyal ipuçlarını anlama güçlüğü
  • Reddetme duyarlılığı

Duygusal Etkiler:

  • Düşük benlik saygısı
  • Hayal kırıklığı ve öfke
  • Depresyon ve kaygı
  • Kronik stres

Günlük Yaşam:

  • Ev ve çevre düzeninde zorluklar
  • Finansal yönetim sorunları
  • Trafik kazası riski
  • Madde kullanım bozuklukları riski

DEHB’nin belirtileri kişiden kişiye değişiklik gösterir ve herkesin kendine özgü bir belirti profili olabilir. Bazı kişilerde dikkat eksikliği belirtileri ön plandayken, diğerlerinde hiperaktivite ve dürtüsellik belirtileri daha belirgin olabilir. DEHB şüphesi durumunda, doğru tanı ve tedavi için mutlaka bir uzmana başvurulmalıdır.